۲۵تیرماه روز بهزیستی و تأمین اجتماعی

بشر نخستین، در شرایطی که نیاز ضروری اش تأمین می شد، نیاز چندانی به وجود تأمین اجتماعی یا پیمان های جمعی نمی دید؛ چرا که خانواده، به مفهوم گسترده، جایگاه ویژه ای داشت و بسیاری از مشکلات در درون آن حل می شد.

از این رو، کسی در مورد آینده خانواده اش زیاد نگران نبود؛ زیرا یقین داشت که در صورت فوت او، فرزندانش مورد حمایت دیگران قرار خواهند گرفت و این شبکه حمایتی متقابل، به او و اعضای خانواده، نوعی تأمین اجتماعی اولیه را هدیه می کرد که رفع کننده بسیاری از نگرانی ها بود. به علاوه، نهادهای مختلفی نظیر خانواده و نهادهای مذهبی مانند آتشکده ها، معابد، کلیساها و سرانجام مساجد، به شیوه های مختلف و به صورت داوطلبانه و پراکنده، با ارائه ابعادی از خدمات اجتماعی، حمایت از محرومان و مستمندان و نگهداری از یتیمان و درماندگان را عهده دار می شدند.

عوامل پیدایش تأمین اجتماعی

اختلاف شرایط، امکانات، ویژگی های طبیعی، چگونگی نظام های حاکم بر اجتماعات و استعدادهای افراد، ایجاب می کند که زندگی همه انسان ها، در یک سطح نباشد و همگی نتوانند از درآمد مساوی برخوردار باشند. از دیرباز، بشر شاهد محرومیت ها و کمبودهای فراوانی بوده است؛ بیکاری، بیماری، نقص عضو، سوانح و حوادث را بر پیکر برخی هم نوعان احساس می کرد و رنج می برد و برای درمان آن، راه های مستقل و محترمانه ای را جستجو و ارائه می کرد که یکی از آن ها«تأمین اجتماعی» است. به طور کلی، وجود سه عامل، زمینه پیدایش«تأمین اجتماعی» را در دنیا فراهم آورده است: اول، نفع شخصی و اهمیتی که هر فرد برای منافع خود قائل است؛ دوم، احساس خیرخواهی و نوع دوستی؛ سوم، احساس سرنوشت مشترک که می توان از آن به احساس صنفی نیز تعبیر نمود.

مبانی اسلامی تأمین اجتماعی

از آن جا که انسان به طور طبیعی اجتماعی است، جامعه انسانی، سرشار از روابط و حقوق متقابل افراد و نهادهاست. هیچ کس از دیگری بی نیاز نیست و مردم همه به یکدیگر نیازمندند. در بینش اسلامی، مردم همه از یک پدر و مادر آفریده شده اند؛ همه با هم برادرند. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که فرمودند: «مؤمنان در نیکی کردن و مهربانی و دل سوزی در خصوص یکدیگر، هم چون تن واحدند که اگر جایی از آن دردمند شود، باقی اعضا در بیداری و سوز آن، همدردی می کنند». اسلام پیروان خود را تکلیف کرده است که در راه تأمین نیازهای هم نوعان و برادران خود، تا سرحد امکان بکوشند و از بی تفاوتی و سرباز زدن از این تکلیف بپرهیزند. در فرمایشی از رسول خدا(ص) آمده است: «ارزشمندترین اعمال انسانی در نزد خداوند، آرام کردن قلب هایی است که مشکلات آن ها را به تپش انداخته و نگران کرده است».

شیوه های تأمین اجتماعی

دین مبین اسلام، مهم ترین منابع مالی را در اختیار نظام اسلامی قرار می دهد تا آن ها را برای برقراری تأمین اجتماعی، کاهش فقر و افزایش رفاه اقتصادی گروه های کم درآمد و ضعیف جامعه به کار گیرد. از این رو، به طورکلی شیوه های تأمین اجتماعی را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:
– کمک های مستقیم به طبقه مستضعف و فقیر جامعه؛
– کارآفرینی برای بیکاران توان مند؛
– گسترش بیمه های اجتماعی، مثل بیمه درمانی، آموزش رایگان، وام های مسکن، کمک ها عائله مندی و…؛
– برنامه ریزی دقیق و کارشناسی شده درباره قوانین کار؛
– مبارزه با گسترش مفاسد اقتصادی، مانند احتکار، انحصار گرایی، اختلاس و گران فروشی، برای پیش گیری از وارد آمدن فشارهای اقتصادی به طبقه کم درآمد جامعه.

تأمین اجتماعی در کلام امام علی(ع)

امام علی(ع) طلایه دار اندیشه تأمین اجتماعی است. اصول اساسی تأمین اجتماعی را می توان در سخنان متعددی از آن حضرت، مورد مطالعه و بررسی قرار داد. روایت شده است که ایشان پیرمرد مسیحی ای را دید که از مردم گدایی می کرد. آن حضرت از احوال او سؤال کرد، به ایشان گفتند: او پیری مسیحی است که چندی است از کار افتاده. پس امام(ع) فرمودند: «از او کار کشیدید تا این که پیر و از کار افتاده شد، بعد او را از بیت المال محروم کرده اید! اکنون از بیت المال به او انفاق کنید». و نیز ایشان در نامه خود به مالک اشتر می فرماید: «در مورد طبقه پایین جامعه، پس در این طبقه مردمی هستند فقیر که در عین نیاز، روی سؤال ندارند. خداوند حقی بر ایشان مقرّر داشته و خواسته است که آن را رعایت کنی. پس در نگه داشت آن بکوش، برای اینان در بیت المال حقی مقرّر دار و نیز بخشی از درآمدهای خالص را در هر شهر به آنان اختصاص ده».

توزیع عادلانه درآمدها

کاهش نابرابری ها از راه توزیع منصفانه درآمدها، به عنوان یکی از اهداف اساسی روابط مالی از دیدگاه اسلامی است. سیاست اسلام، براساس مساوات نسبی در ثروت ها و دارایی هاست، تا جامعه، توازن خود را از دست ندهد؛ چنان چه ثروت ها و درآمدها به طور مساوی میان افراد توزیع نگردد، جامعه به سوی طبقاتی شدن می رود؛ عده ای از انواع آسایش ها برخوردار می شوند و گروه زیادی آن چنان ضعیف و محروم می گردند که از تأمین هزینه های ضروری و اولیه عاجز می مانند. این همان وضعیتی است که فراوان از سوی اسلام محکوم و مردود شناخته شده است. بنابراین، تأمین اجتماعی، عامل بسیار مهمی در ایجاد یک توازن و هماهنگی بین افراد جامعه، از حیث سطح زندگی و توزیع عادلانه درآمدهاست. تأمین اجتماعی، با حمایت از قشر کم درآمد، باعث می شود سطح زندگی طبقه پایین جامعه پیشرفت کرده، از شکاف طبقاتی در جامعه کاسته شود.

ایجاد روحیه تعاون و هم بستگی

چگونگی حیات اجتماعی، به طور مستقیم به روحیه تعاون و میزان هم بستگی اعضای آن بستگی دارد. هر اندازه روحیه همکاری و تعاون بین افراد و گروه های جامعه بیش تر باشد، وحدت و انسجام در آن عینیت بیش تری می یابد. از این رو، تأمین اجتماعی در حقوق اسلام که بر اساس جهان بینی خاص و قبول وحدت و یک پارچگی نوع بشر و لزوم حفظ و حمایت هم نوع بنا شده، گام بسیار مهمی در راه ایجاد و ارتقای روحیه تعاون و همیاری در بین مردم جامعه است.

نقش دولت در تأمین اجتماعی

تأمین اجتماعی، حق همه افراد جامعه، بدون در نظر گرفتن ملیت، قومیت و مذهب است که برعهده دولت می باشد. اسلام، حکومت و حاکم را مکلف می کند که همه محرومان، از کار افتادگان، بینوایان و… را چون پدری مهربان مورد حمایت قرار دهد و از راه درآمدهای عمومی، نیازهای آنان را تأمین نماید. آری، برقراری یک نظام تأمین اجتماعی مطلوب، به جهت گستردگی وظایف و پیچیدگی امور، نیازمند تشکیلات سازمانی منسجم و سرمایه های کلان و ملی است که در این راه هزینه گردد، و چون ثروت های عمومی جامعه در دست دولت قرار دارد و مردم در آن ها با دولت شریک اند، انجام این امر مهم، بر عهده دولت گذاشته شده است.

منابع مالی تأمین اجتماعی

تأمین اجتماعی که در نظام های نوین، در قالب سازمان ها و شرکت های بزرگ خدماتی فعالیت می کنند، هم از نظر اداره سازمانی و هم خدماتی که به افراد تحت پوشش خود می دهد، مستلزم هزینه های کلانی است. در یک جامعه اسلامی، این هزینه ها به دو روش تأمین می شود: کمک های انسان دوستانه مردمی و بودجه های عمومی دولت.

اولویت ها در تأمین اجتماعی

اولویت ها در تأمین اجتماعی اسلام دو قسم اند: یکی این که چه کسانی در تأمین اجتماعی بر دیگران مقدّم اند و دیگر این که، تأمین اجتماعی توسط چه کسانی اولویت بیش تری دارد. در قسم اول، قاعده کلی میزان آسیب پذیری و محرومیت است و در قسم دوم، صاحبان ثروت، مسئولیت بیش تری برای تأمین اجتماعی دارند؛ زیرا سرمایه های مالی، در واقع امانت هایی است که خداوند در اختیار انسان قرار داده و بندگان خدا نیز، همگی خانواده خداوند به شمار می روند. بنابراین، هرگاه بندگان خدا دچار کمبود و نداری شدند، آنان که از سرمایه بیش تری برخوردارند، به حکم جانشینی و امانت داری، موظّف به برطرف ساختن نیازهای کم درآمدان جامعه می باشند و اگر آنان حق امانت داری را خود ادا نکردند، حکومت اسلامی حق دارد تا آن جا که صلاح بداند، آن ها را به انجام وظیفه تکلیف کند.

جایگاه تأمین اجتماعی در دنیای معاصر

در دنیای پیشرفته امروزی، مسأله تأمین اجتماعی، چنان جای خود را در جامعه و زندگی فردی انسان ها باز کرده که جامعه بدون برخورداری از یک نظام تأمین اجتماعی توان مند و سازمان یافته، دچار مشکلات فراوانی می گردد و افراد نیز در صورت محرومیت از این حقوق، نگران می شوند. وجه کاربردی تأمین اجتماعی در دنیای امروز، به صورت«بیمه» نمود پیدا کرده است و بیمه، همه ابعاد زندگی انسان را تحت پوشش قرار داده است. امروزه با توسعه علوم و فنون و اتخاذ شیوه های برتر مدیریتی، بیشتر فعالیت بیمه های اجتماعی نیز گسترش یافته و تقریبا تمامی زمینه های فعالیت انسان، با بیمه پیوند خورده است و نقش سرنوشت ساز آن، به هیچ وجه قابل انکار نیست؛ به گونه ای که در حال حاضر، شاهد فعالیت انواع بیمه عام، بیمه خاص، بیمه اجتماعی، بازرگانی، تعاونی، درمانی و امثال آن در صحنه اجتماع هستیم.

فرق تأمین اجتماعی و بیمه

تأمین اجتماعی، مفهومی است بسیار وسیع تر و فراگیرتر از آن چه در بیمه مطرح است که مفهوم آن، در شرایط زمانی و مکانی مختلف تغییر می یابد. تحقق سیستم بیمه، در جامعه ای میسر است که افراد آن، دست کم از یک وضعیت رفاه ابتدایی و ثابت برخوردار باشند؛ در حالی که نظام حمایتی اسلام، در مرحله اول، حمایت بخش ها یا افرادی را در دستور کار خود قرار می دهد که به خودی خود، امکان هیچ اقدامی از قبیل رفع مشکلات یا سرمایه گذاری برایشان وجود ندارد و خود آن ها توانایی پرداخت حق بیمه را ندارند. از این رو، باید گفت که بیمه اجتماعی، بیش تر در قالب شرکت های خصوصی یا دولتی برای ارائه خدمات و قراردادهای آن ها در بسیاری از امور مشابه هم می باشد؛ اما تأمین اجتماعی مورد نظر اسلام، به صورت سازمان منسجمی از طرف دولت و اقدامات داوطلبانه ملّت در قالب سازمان ها و مؤسسات خیریه در جامعه ظهور پیدا می کند.

مفهوم تأمین اجتماعی از دو نگاه

مفهوم تأمین اجتماعی، از دو نظر قابل توجه و بررسی است. یکی این که مفهوم تأمین اجتماعی، عبارت است از کوشش های دولت در راه جبران خسارات ونتایج حاصله از پاره ای حوادث و اتفاقات اجتماعی، و دیگر این که در مفهوم دیگر تأمین اجتماعی، بحث از جیران عوارض خطرات نیست، بلکه هدف اساسی، جلوگیری از بروز حوادث و پیش بینی های لازم است. از آن جا که گفته می شود پیش گیری حادثه، بهتر از درمان و جبران عواقب آن است، در این مفهوم تأمین اجتماعی، سعی بر پیش بینی و پیش گیری است. در چنین شرایطی، محور سیاست تأمین اجتماعی، حمایت های چند جانبه از افراد در مقابل خطرهای مختلف است.

سایت تبیان