موزه ها ، روایتگر تاریخ و فرهنگ

امروزه ، موزه به مکانی گفته می شود که در آنجا آثار باستانی و اشیا گرانبها را به نمایش می گذارند . این  آثار از جهت تاریخی ، فرهنگی و مردم شناسی اهمّیّت دارند .آثار موجود در موزه ها ، سیر تمدّن مردمی را نشان می دهد که هرچند بایگانی و پوشه ای برای ذخیره و انتقال اطّلاعات نداشته اند ، آثارشان در دل خاک و تپه ها بایگانی شده و امروز منشا اطّلاعاتی مفیدی برای عموم هستند . علاقه به شیوه ی زندگی گذشتگان و علاقه به جمع آوری اشیای باارزش احتمالا  از دلایل پیدایش موزه ها می باشد .

قدیمی ترین موزه ی جهان « موزه اسکندریه » در شهر اسکندریه مصر بود که در آنجا ابزار ستاره شناسی ، استخوانها ، پوست جانوران کمیاب و…. نگهداری می شد . خاندان  سلطنتی آثار هنری و زیورآلات و همچنین نمونه هایی از گیاهان کمیاب را  که از مناطق مختلف به دست می آمد در مکان های خاصّی نگهداری می کردند و همین مکان ها به مرور زمان به موزه تبدیل شدند .

نخستین موزه عمومی در سال ۱۶۸۳ میلادی در دانشگاه آکسفورد انگلستان تاسیس شد . و سال ۱۷۵۳ میلادی موزه بریتانیا و در نیمه دوم قرن هیجدهم میلادی موزه ی لوور در فرانسه تاسیس شدند . از قرن نوزدهم میلادی موزه ها در کشورهای غربی  بخصوص امریکا گسترش یافتند .

آشنایی ایرانیان با موزه  به دوره ی قاجار برمی گردد . ناصرالدین شاه در سفرهای خود به اروپا و دیدن موزه های آنجا تصمیم گرفت که درکاخ گلستان موزه ای تاسیس کند .

اولین موزه که به طور علمی در ایران شکل گرفت ، موزه ی ایران باستان ( ملّی ) بود که در سال  ۱۳۱۴ تاسیس شد . این موزه دارای آثار ارزشمندی است که تمدّن ایران را از هزاران سال قبل از میلاد مسیح تا دوران معاصر به نمایش گذاشته است . طبقه  اوّل این موزه به آثار پیش از تاریخ ( قبل از اسلام ) و طبقه ی دوم به آثار دوره اسلامی اختصاص دارد . موزه ی ملّی شامل بخش های مثل سکه و مُهر ، قران های خطی ، کارگاه مرمت و …. است . از موزه های معروف دیگر ، موزه ی آستان قدس رضوی است که از محل درآمد آستان قدس  و از سال ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۴ ساخته شد .این موزه آثار باارزشی در خود دارد و دارای یک کتابخانه مجهز با نسخ خطّی است .

انسان ها از گذشته های دور به حفظ و نگهداری  اشیا با ارزش توجه داشته اند و آنها را درون چاه ها و حفره ها پنهان می کردند  به همین دلیل است که درکاوش های باستان شناسی معمولا اشیای قدیمی از زیر خاک ، پیدا می شوند .

آثاری که امروزه به عنوان عتیقه در موزه ها می بینیم ، وسایلی هستند که روزگاری مردم بدون امکانات صنعتی و تنها با دست و با استفاده از مواد موجود در طبیعت آنها را می ساختند . ظروف سفالی، لباس هایی از پوست حیوانات ، ابزار شکار و  وسایل تزیینی ، حاصل هنر و خلاقیّت انسان هایی است که بدون داشتن تکنولوژی برای رفع احتیاجات خویش آنها را می ساختند .

امروزه علاوه بر موزه های تاریخی ، نگارخانه ها ، نمایشگاه های هنری و جانوری نیز نوعی موزه به حساب می آیند.

معمولأ موزه ها مکان هایی هستند که اهداف مادی ندارند و برای دیدن آنها محدودیتی وجود ندارد .  هدف از تأسیس موزه ها ،  خدمتی فرهنگی به جامعه  و افزایش دانش عمومی مردم است . به این منظور برای معرفی آثار  موجود در موزه ها امکاناتی فراهم شده است . تابلوهای ثبت مشخصات که در کنار اشیا مستقر شده اند ، معمولأ اطّلاعاتی مربوط به قدمت ، کاربرد و جایگاه اثر را  در اختیار بینندگان قرار می دهند . علاوه بر آن  راهنما وکارشناس موزه که  در آنجا حضور دارد ، به سؤالات مراجعین پاسخ می دهد . موزه ها انواع گوناگونی دارند :

موزه باستان شناسی ( تاریخی ) : آثار موجود در این موزه ها بیشتر به وسیله ی کاوش های باستانی به دست آمده اند که تمدن و دانش اقوام گذشته را به تصویر می کشند . این موزه ها را موزه ی مادر می گویند . موزه ی ایران باستان از این نوع است . اطلاعاتی مربوط به دوره های تاریخی ، شکل گیری تمدن و سبک زندگی انسان ها را در دوران های قدیم از این موزه ها می توان کسب کرد .

موزه ی فضای باز : مکان هایی هستند که در فضایی باز ، آثار ارزشمند و معمولأ غیرمنقول را به معرض تماشا گذاشته اند مثل تخت جمشید در شیراز . چغازنبیل در خوزستان .

موزه ی مردم شناسی : در این نوع موزه ها آثار به نمایش گذاشته معمولأ فرهنگ ، آداب و رسوم ، اعتقادات و سنت های اجتماعی را نشان می دهند . در این مکان شاخصه های فرهنگی دوران خاصی به معرض نمایش گذاشته می شود . این موزه ها با نمایش دادن  آثار هنری ، ابزارهای  سنتی ، آیین ها و معرفی مشاغل ، فرهنگ یک دوره را معرفی می کنند در تهران ، دزفول ،کرمان و زنجان از این موزه ها وجود دارد .

موزه های هنری : بعضی از نمایشگاه ها و نگارخانه ها که آثار برجسته ی هنری را به نمایش می گذارند ، به عنوان موزه های هنری شناخته می شوند . مانند موزه هنرهای زیبا در تهران .

موزه های منطقه ای : توصیف گر فرهنگ یک منطقه ی خاص هستند و فقط اشیا تاریخی همان منطقه را به نمایش می گذارند . مثل موزه شوش .

موزه اندیشمندان ( خانه هنرمندان ) : این موزه ها  در واقع برای ارج نهادن و بزرگداشت چهره های سرشناس علمی یا هنری ایجاد می شوند . در این موزه ها تالیفات ، وسایل شخصی ، وسایل کار و آثار هنری یا اختراعات شخص مبتکر و یا هنرمند به نمایش گذاشته می شود . خانه ی ادیسون ، مخترع برق در امریکا از این نوع موزه هاست . در ایران هم خانه ی استاد ابوالحسن صبا ، از بزرگان موسیقی ایران به موزه تبدیل گشته است که  تابلوهای نقّاشی ، تالیفات و اموال شخصی وی در آنجا نگهداری می شود  .

موزه علوم تاریخی و طبیعی : این موزه ها گونه های مختلف گیاهی و یا جانوری را به نمایش می گذارند . مثل موزه حیات وحش  و موزه تاریخ طبیعی اصفهان .

امروزه وظیفه ی موزه ها فقط نگهداری اشیای نفیس تاریخی نیست .ارتباط موزه با سازمان هایی چون میراث فرهنگی زمینه ی توسعه ی فرهنگی را در جامعه فراهم کرده است . کارشناسان موزه ، با همکاری نهادهای فرهنگی ،  اطّلاعات گوناگونی را در زمینه ی  تاریخ ، فرهنگ و هنر  اقوام مختلف در اختیار علاقمندان قرار می دهند .

در هفته میراث فرهنگی ، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ، برنامه های متنوّعی برگزار می کند . برپایی نمایشگاه مشاغل سنتی و صنایع دستی ، برگزاری تورهای گردشگری ، معرفی راهکارهای توسعه ی گردشگری ،  برپایی همایش و سخنرانی ، اجرای موسیقی و نقالی بخشی از فعّالیّت های سازمان میراث فرهنگی در این هفته است .

جوانان برای آگاهی از پیشینه ی فرهنگی میهن خود نیازمند آن هستند که با  مراکز هنری و فرهنگی آشنا شوند . کم توجهی به  معرفی موزه ها در برنامه های صدا و سیما ، مطبوعات و حتی در کتاب های درسی باعث شده است که  امروز   بسیاری از نوجوانان ، اطّلاعات کافی راجع به  میراث فرهنگی زادگاه خود ندارند . ایجاد برنامه های مناسب از طرف نهاد های فرهنگی می تواند زمینه ی آشنایی جوانان را با میراث فرهنگی و موضوعات مربوط به آن فراهم کند .

وسایل ارتباط جمعی ، آموزش و پرورش و سازمان میراث فرهنگی در این زمینه ، نقش مهمّی می توانند داشته باشند .

منابع :

۱- فرهنگ دهخدا

۲- دایرهالمعارف نو – جلد ۵ – عبدالحسین سعیدیان