پیامبر اسلام و حقوق کودک

 اکنون باید دید که این پیامبر رحمت نسبت به کودکان چه نظری داشته و با چه عنایتی نسبت به آن‌ها نگریسته است؟ در ذیل نمونه‌های از حقوق کودکان را که در سیره رسول خد(ص) به‌آن تصریح شده است باهم مرور می‌کنیم.

۱. بازی با کودکان

تقریباً تمام ساعات شبانه روز کودکان در خواب و بازی می‌گذرد، کودکانی که به‌مدرسه نمی‌روند عاشق بازی و سرگرمی اند، می‌خواهند بدوند، پرش کنند، جیغ بکشند، بخندند و همه چیز را بهم بریزند. بسیاری از این حرکات برای ما بزرگترها ناخوش آیند و ناراحت کننده است. گاهی تحمل آن برای ما سخت و دشوار خواهد بود، لذا می‌گویم: ساکت باشید، آرام بگیرید، نمی‌توانید ساکت بمانید، چرا اذیت می‌‌کنید و سر آنان داد می‌کشیم.

بچه‌ها شیفته‌ی بازی اند و با هر وسیله‌ای که دم دست شان باشد خود را سرگرم می‌کنند برای آنان نوع وسیله کمتر فرق می‌کند حتی کودکان با آب، آتش، خاک، ظروف منزل و هر چیزی دیگر بازی خواهند کرد.

بعضی از این وسایل را ما برای آنان خطر ناک تشخیص می‌دهیم و فوراً از جلوی دست آن‌ها برداشته یا منع می‌کنیم. بعضی از این وسایل موجب کثیفی و آلودگی بچه می‌گردد. و بعض دیگر سبب ایجاد امراض می‌شود، لذا از آنان می‌خواهیم که دست به آنان نزنند.

سهل بن سعد می‌گوید: روزی پیامبر(ص) از کنار کودکان می‌گذشتند، آنان سر گرم خاک بازی بودند یکی از اصحاب آنان را از خاک بازی منع کردند، اما پیامبر(ص) فر مود: بگذارید بازی کنند، خاک بهار بچه‌ها است.

 

یکی از ویژگی‌های پیامبر(ص) هم بازی با فرزندان بود. او همیشه با فرزندان حضرت زهرا همبازی می‌شد، آنان را در آغوش گرفته بر دوش و پشت خود سوار می‌کرد. جابر می‌گوید: بر پیامبر(ص) وارد شدم دیدم که حسن و حسین(ع) بر پشت آن حضرت سوارند و پیامبر(ص) برای آنان زانو زده و خم شده است و می‌فرماید: چه شتر خوبی دارید و چه بار خوبی هستید شما. «نِعْمَ الْجَمَلُ جَمَلُکُمَا وَ نِعْمَ الْعَدْلانِ أَنْتُمَاٍ». همین طور عمر بن خطاب می‌گوید: حسن و حسین را سوار بر دوش رسول خد(ص) دیدم گفتم: چه اسب خوبی دارید شما. رسول خد(ص) فرمود: و چه سواران خوبی هستند این دو. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ نِعْمَ الْفَارِسَانِ هُمَا»

پس همبازی با کودکان جزء سنت و سیره رسول خد(ص) است. ما نه تنها در بسیاری اوقات حق منع کردن دویش، پرش و تفریح فرزندان خود را نداریم که حتی وظیفه داریم با آنان هم آوا شده لحظات شاد و کودکانه را برای بچه‌ها فراهم ساخته و محیط مناسب برای شادی آن‌ها را ترتیب دهیم.

۲. انتخاب نام نیک برای کودکان

یکی از مهمترین حقوق فرزندان و کودکان بر والدین نامگذاری نیک و شایسته است. اولاد همیشه حقیر و کوچک نمی‌مانند، بزودی آن‌ها قد کشیده در میان اجتماع وارد خواهند شد، ارتباطات دنیای امروز بسیار گسترده است و هر انسانی جهت اشتغال و کسب در آمد با چندین نفر دیگر در تعامل می‌باشند.

کودکان در بدو تولد قادر به‌ انتخاب و گزینش نام نیک برای خود نیستند، و خداوند این حق را برای والدین داده است، از طرف دیگر انتخاب اسم یک ضرورت است و انسان فاقد مسمی قابل تعریف و تشخیص نخواهد بود. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:

 ]یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ[ حجرات / (۱۳) اى مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید (اینها ملاک امتیاز نیست،) گرامى ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست خداوند دانا و آگاه است!. مهمترین فلسفه نامگذاری همین است که انسان قابل خطاب باشد و دیگران بتوانند بخوبی با او ارتباط بر قرار نماید.

اسامی حقیر و پست، در ادوار طفلی چندان مشخص نیست، اما فرد وقتی فرد بالغ و رشید گردید برای خود شخصیت و ارزش قایل خواهد شد. و اسم پست می‌تواند برای او آزار دهنده باشد، لذا ممکن است بر خلاف میل والدین خود اقدام به‌تغییر نام کند و این می‌تواند سر آغاز مخالفت با انتخاب والدین باشد.

برای این‌که در آینده چنین مشکلاتی حادث نگردد و دامنگیر خانواده‌ها نشود رسول خد(ص) سفارش نموده اسم نیکو برای اولاد برگزینید و آن را به‌عنوان یک حق از طرف فرزندان به‌عهده والدین قرار داده و فرموده است: «حق الولد على الوالد أن یحسن اسمه» همچنین می‌فرماید: «إنکم تدعون یوم القیامه بأسمائکم وأسماء آبائکم ، فأحسنوا أسمائکم» یعنی شما در روز قیامت به‌نام خود و پدران تان خوانده می‌شوید پس در انتخاب نام نیک اهتمام کنید.

۳. رعایت تساوی بین کودکان

یکی دیگر از حقوق کودکان از نظر رسول خد(ص) رعایت تساوی، توازن و عدالت بین فرزندان است. تساوی بین کودکان در خانواده‌های پر جمعیت به‌عنوان یک مشکل در آمده است. انسان‌ها دارای توانایی و استعداد متفاوت می‌باشند. ممکن است این تفاوت‌ها در خانواده‌ها خودش را نشان دهد. بعض از فرزندان در جلب نظر والدین مهارت‌های خاص دارند، و شگردهای ویژه به‌کار می‌برند تا امتیازات بیشتری تحصیل نمایند.

اما والدین نباید جوگیر شوند و تحت تأثیر جو قرار گیرند و از حالت اعتدال خارج گردند، بلکه آن‌ها وظیفه دارند که مهر، عاطفه و بخشش خود را بین آنان به‌تساوی تقسیم نماند تا موجب عقده حقارت و انتقام جویی بین آنان ایجاد نگردد. البته بعض امتیازات به تناسب اوضاع و شرایط طبیعی است و نمی‌شود راجع به آن توصیه هم نمود. مثل بالغ شدن یکی از فرزندان یا رسیدن به سن رشد و کمال یا کسب تجارب و کسب مقامات علمی یا تفاوت بین فرزندان ذکور و اناث. والدین لازم است که به‌کوشش و پشت کار آنان احترام بگذارند. اما در تقسیم فرصت‌ها و پشتیبانی‌ها امتیاز قایل شدن بی‌عدالتی خواهد بود. و آنچه که مورد نکوهش قرار گرفته و به‌عنوان برخورد تبعیض آمیز تلقی شده این است که در تقسیم امتیازات مادی، والدین دچار ظلم ناروا گردند.

بنابراین پیامبر(ص) در این راستا فرمایشات بسیار گرانسنگی نموده است که توجه به‌آن می‌تواند بحران‌های داخلی خانواده‌ها را حل نماید و راه گشای مناسب برای ایجاد تساوی بین اعضاء خانواده باشد. همان طور که می‌فرماید: «ساووا بین أولادکم فی العطیه، فلو کنت مفضلا أحدا لفضلت النساء» در دادن هدیه بین فرزندان خود مساوات را رعایت کنید و اگر بنا است کسی را ترجیح دهید باید دختران را نسبت به پسران مقدم کنید. یا فرمود:

 «اعدلوا بین أولادکم فی النحل کما تحبون أن یعدلوا بینکم فی البر واللطف» میان فرزندان خود در عطا و بخشش به‌عدالت رفتار کنید، همان طور که‌ دوست دارید آنان نیز، در احترام و محبت میان شما عادلانه عمل کنند. یا فرمود: «اتقوا الله واعدلوا بین أولادکم کما تحبون أن یبروکم» از خدا بترسید و میان فرزندان خود به‌عدالت رفتار کنید، همان طور که شما نیز دوست دارید آن‌ها اطاعت و احترامتان کنند. یا فرمود: «إن الله تعالى یحب أن تعدلوا بین أولادکم حتى فی القُبَل»  خداوند متعال دوست دارد که میان فرزندان خود یکسان عمل کنید، حتی در بوسیدن آنان. یا فرمود: « اعدلوا بین أولادکم فی السر کما تحبون أن یعدلوا بینکم فی البر و اللطف» میان فرزندان خود در نهان به‌عدالت رفتار کنید، همان گونه که شما خود نیز دوست دارید آنان در احترام و محبت (نسبت به‌شما) به‌عدالت رفتار کنند.

۴. تأدیب کودکان

حق دیگر کودکان تأدیب و تربیت صحیح آنان است، انسان در بدو تولد فاقد هر نوع اندیشه و خلاقیت است، اما استعداد فوق‌العاده جهت فراگیری و آموزش دارد. اگر در دوران طفولیت این ظرفیت و قابلیت‌ها با اصول علمی اشباع نشود جای آن را مشاهدات و تجربیات اضافی، مضر و کم مصرف پر خواهد نمود، به‌طوری که میان نیاز و اندوخته اصطکاک ایجاد خواهد شد. و این می‌تواند برای آینده کودک زیانبار باشد.

کارشناسان تربیتی معتقد اند: «کودک در اوایل وجود، هنوز شکل نگرفته و برای هر یک از سعادت و شقاوت قابلیت دارد. می‌تواند یک انسان کامل گردد و می‌تواند به‌صورت یک حیوان پست و فرومایه در آید. سعادت و شقاوت آینده هر فرد به‌کیفیت پرورش او بستگی دارد».

استاد شهید مرتضی مطهری می‌فرماید: «تربیت در انسان باید بر شکوفا کردن روح باشد، آیا دوره‌های مختلف هم از این نظر فرق می‌کند یا نه؟ مسلم فرق می‌کند. بعضی دوره‌ها تناسب و موقعیت بسیار بهتری برای شکوفا شدن استعدادها دارد، همین دوره بعد از هفت سالگی، دوره بسیار مناسبی است برای شکوفا شدن روح از انواع استعدادها و لذا جزء بهترین دوران عمر هرکسی همان دوران محصل بودن او است»

ما در تربیت فرزندان خود احتیاج به الگوهای مناسب داریم، و چه اسوه بالاتر از رفتار پیامبر أعظم(ص) در این راستا می‌تواند باشد؟ بدون شک راهنمایی آن حضرت می‌تواند کمک بسیار مؤثر و سودمند برای آینده فرزندان ما باشد و بکار گیری آن، هم سرنوشت فرزندان ما را تغییر داده و به‌سوی کمال سوق خواهد داد و تأکید حضرت نیز خود گواه این مطلب می‌باشد که بارها فرموده است: «أدبوا أولادکم على ثلاث خصال : حب نبیکم ، وحب أهل بیته ، وقراءه القرآن ، فان حمله القرآن فظل الله یوم لا ظل إلا ظله مع أنبیائه وأصفیائه» فرزندان خود را بر سه خصلت تربیت کنید: دوست داشتن پیامبر تان، دوست داشتن اهل بیت او و قرآن خواندن، چون حافظان قرآن روز قیامت در پناه خدا و با انبیاء و برگزیدگان او اند. و باز فرمود: «أکرموا أولادکم ، وأحسنوا آدابهم» به‌فرزندان خود احترام بگذارید و آنان را نیکوتر تربیت نمایید. و باز فرمود: «ما نَحَلَ والِد وَلَدَهُ افضَلَ من أدبٍ حسنٍ» هیچ پدری به‌فرزند خود چیزی بهتر از تربیت نیکو نبخشید.

از این فرمایشات گوهر بار به‌خوبی روشن می‌شود که رسول خد(ص) نسبت به‌اطفال تا چه میزانی عنایت و ملاطفت داشته و تا چه میزانی اهتمام به‌تریبت و أدب آنان نموده است؟ چون ساختار آینده امت اسلامی را فرزندان مسلمانان شکل می‌دهند. اگر این زیر ساخت‌ها درست پایگذاری نگردد امنیت امت اسلامی به‌مخاطره قرار می‌گیرد، لذا عنایت خاص رسول معظم(ص) این بوده که نسبت به تربیت نسل مسلمانان توجه کافی صورت بگیرد تا هیچ خطری این امت را تهدید نکند و با ارائه این الفاظ زیبا سعی کرده تا مسلمانان را نسبت به‌حقوق مسلم اولاد خود منتبه سازد.