باسمه تعالی
Â
شب قدر
Â
بسم الله الرحمن الرحیم v انا انزلناه فی لیله القدر v و ما ادراک ما لیله القدر v لیله القدر خیر من الف شهر v تنزل الملائکه و الروح فیها باذن ربهم من کل امر v سلام هی بحتی مطلع الفجر
به نام خداوند بخشایشگر مهربان v ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم v و تو چه میâدانی شب قدر چیست؟! v شب قدر بهتر از هزار ماه است v فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان هر امری را نازل میâکنند v شبی است سرشار از سلامت تا طلوع سپیده. (قرآن کریم، سوره قدر)
در طول سال، ساعات، روزها، شبها و ماهها وÂ اساساً زمانهای متفاوتی وجود دارد. اما در میان همگی این زمانها، بعضی به واسطه عنایت و توجه خداوند و اثراتی که بر این زمانها مقرر شده یا اتفاقاتی که در آنها روی داده یا میâدهد، دارای اهمیت، شرافت و عظمت ویژهâای هستند. یکی از این زمانها شب قدر است. در آیین اسلام، این شب با ارزشâترین و برترین شب در طول سال است. اهمیت این شب تا حدی است که نه تنها آیات مختلفی از سور قرآن کریم درمورد خصوصیات این شب نازل شده، بلکه سورهâای مستقل نیز به این نام و در خصوص شب قدر در قرآن کریم وجود دارد.(۱)
برای بیان روشنتر اهمیت این شب، میâتوان دو دسته آیات قرآنی که درباره این شب نازل شدهâاند را در نظر گرفت. دستهâای از این آیات به بیان عظمت و شرافت فوقâالعاده این شب میâپردازند و دسته دیگر بیانگر اثرات این شب هستند.
از دیدگاه قرآن کریم عظمت و شرافت این شب آن قدر والاست که خداوند میâگوید: “و تو چه میâدانی شب قدر چیست؟“(۲)Â با کمی دقت در آیاتی از قرآن کریم که در آنهاÂ نیز این گونه خطاب به کار رفته است، درمیâیابیم که خداوند هنگام اشاره یا تذکر به امور بسیار پرâاهمیت به این صورت، پیامبر اکرمÂ (صلی الله علیه و آله و سلم)Â را مورد خطاب قرار داده است. به عنوان مثال وقتی صحبت از قیامت و عظمت این روز به میان آمده و آگاهی و جلب توجه مردم به اتفاقات بسیار بزرگ آن روز مورد نظر بوده، از این نوع خطاب استفاده شده است.(۳)Â در آیه شریفه سوره قدر هم اگر خداوند برترین مخلوق خود و آخرین فرستاده خویش را اینگونه مورد خطاب قرار میâدهد، به دنبال بیان عظمت فوقâالعاده این شب است.
در آیهâای دیگر خداوند این شب را از (حدود)Â سی هزار شبÂ که شب قدری در آنها وجود ندارد، برتر دانسته است.(۴)Â به وضوح این مقایسه و برتری شگفتâانگیز، به طور ملموسâتری عظمت این شب را برایمان روشن میâکند.
در دسته دوم از آیات قرآن کریم، خداوند به بیان خصوصیات این شب میâپردازد. دارا بودن چنین خصوصیاتی موجب میâشود که این شب اثرات خاص و منحصر به فردی را در میان تمامی شبهای سال داشته باشد. به عنوان نمونه این شب شبی «مبارک» خوانده شده است.(۵) مبارک به معنای پرخیر و برکت است و به کار بردن این تعبیر در خصوص شب قدر به این مفهوم است که این شب بلند مرتبه، گنجایش و ظرفیت خیر کثیری را دارد. تا حدی که به تصریح آیات قرآن کریم، نزول قرآن در این شب صورت گرفته است.(۶)(۷)همچنین به سبب خیر و برکت فراوان در این شب رحمت و مغفرت خداوند به سوی بندگان نازل میâشود.
از دیگر اثرات مهم شب قدر میâتوان به عدم صدور عذاب در این شب و در امان بودن بندگان از عقوبتهای الهی(۸)، اشاره کرد. چرا که خداوند صراحتاً سرتاسر این شب، از لحظه آغاز تا سپیده دم آن را سرشار از “سلامت” میâخواند.(۹)
هر انسان با دقت در عظمت و شرافت اینچنین شبی و تأمل در اثرات آن و وقایعی که در آن اتفاق میâافتد، به طور طبیعی به دنبال شناخت بیشتر و آگاهی از جوانب مختلف شب قدر خواهد بود. ما نیز در این مجال کوتاه، برآنیم تا هر چه بیشتر در حد توان ابعاد مختلف این شب را بررسی کنیم. از این رو در ادامه در خصوص معنای قدر، رویدادâهایی که در این شب واقع میâگردد، زمان وقوع چنین شبی و طریقه بهرهâگیری هر چه بیشتر از برکات آن بیشتر تأمل میâکنیم.
Â
معنای قدرÂ
اساساً قدر به معنای اندازهâگذاری است و ظاهراً منظور قرآن کریم از گذاردن نام قدر بر این شب پرعظمت، تعیین و مشخص کردن جزئیات امور مربوط به تمامی مخلوقات در آن میâباشد. به بیان روشنتر در این شب، حوادث و اتفاقات مانند مرگ و زندگی، سعادت و شقاوت، رزق و روزی و … برای انسانها و حوادث طبیعی جاری شدن سیل، وقوع زمین لرزه و … در رابطه با سایر کاینات معین و مشخص میâگردد.(۱۰)آیه شریفه سوره دخان هم در توصیف شب قدر، این مطلب را تأیید میâکند. خداوند متعال در این آیه میâفرماید: “در آن شب(۱۱)Â هر حادثهâای که باید واقع شود خصوصیاتش مشخص و معین میâشود.“(۱۲)
با دانستن عظمت فوق العاده و خیرات و برکات فراوان شب قدر، این سؤال به ذهن خطور میâکند که آیا شب قدر یک شب خاصی در طول تاریخ بوده است یاÂ امروزه نیز شب قدری وجود داردÂ و میâتوان از برکات چنین شبی بهرهâمند شد و آن را درک نمود؟
بجاستÂ که پاسخ خود را در آیات مختلف قرآن کریم که به بیان ویژگیها و اتفاقات شب قدر اختصاص دارد، جستجو کنیم. با دقت در این آیات درمیâیابیم هنگامی که قرآن کریم به وقایع شب قدر از جمله نزول ملائک و تقدیر امور در آن شب اشاره میâکند، آنها را به صورت افعال مضارع که در زبان عربی نشان دهنده استمرار و تداوم است، بیان میâنماید.(۱۳)Â پس بدین ترتیب مشخص میâشود که شب قدر استمرار دارد و محدود به زمانی خاص در گذشته و یا یک شب معین در یک سال به خصوص نیست، بلکه با گذر زمان به طور مستمر تکرار میâشود و در عصر حاضر نیز چنین شبی وجود دارد و وقایع گوناگون آن (نظیر نزول ملائک، تقدیر امور و …) نیز هم اکنون نیز به وقوع میâپیوندد. اما با قدری تأمل بیشتر در آیات قرآن کریم جزئیات بیشتری درباره چگونگی این استمرار و بازهâهای زمانی تکرار این شب به دست میâآید. از ظاهر کلام قرآن این گونه استفاده میâشود که شب قدر در ماه مبارک رمضان قرار دارد (این مطلب در قسمتهای بعد بیشتر مورد بررسی قرار خواهد گرفت). پس همانگونه که ماه مبارک رمضان در هر سال وجود دارد و تکرار میâشود، شب قدر نیز هر ساله تکرار میâگردد. بدین ترتیب این امکان وجود دارد که حتی امروزه و در هر سال نیز بتوان از برکات فراوان و مواهب گوناگون الهی در این شب، به تناسب همت و توجه خویش بهرهâمند شد.
Â
در شب قدر چه روی میâدهد؟
در گذشته گفتیم که، با مراجعه به آیات قرآن کریم روشن میâشود که نه تنها در این شب کلیه امور مربوط به مخلوقات در سال آینده و تا فرارسیدن شب قدر بعد، از جانب خداوند تقدیر میâگردد، بلکه ملائکه در این شب به اذن پروردگار، این امور معین و مشخص شده را به صورت فرامین الهی نازل میâنمایند.(۱۴)
با کمی جستجو در آیات قرآن کریم که در آنها سخن از نزول ملائک به میان آمده، میâتوان نزول ملائک را از نظر هدفی که در نزول خود دنبال میâکنند به دو دسته تقسیم کرد. یک دسته از نزول آن است که ملائک نازل میâشوند تا امر و فرمانی از فرامین الهی را که به آنها محول میâگردد، اجرا نمایند؛ نظیر نزول ملائک به منظور یاری مؤمنان در جنگ بدر و حنین و سایر عرصهâها(۱۵)، نزول فرشتگان برای گرفتن جان افراد(۱۶)، و یا نزول ملائک جهت اجرای عذاب الهی نظیر آنچه که در مورد قوم لوط به وقوع پیوست(۱۷)Â و …
نوع دیگر نزول فرشتگان الهی، فرود آمدن آنان به منظور ابلاغ و رساندن پیام خداوند است. به وضوح روشن است که هر پیام یک دریافت کننده و مخاطبی دارد که آن پیام برای او فرستاده شده است، در نتیجه در این نوع از نزول سر و کار ملائک از طرفی با فرستنده و از طرفی دیگر با دریافتâکننده پیام است، به بیان دیگر ملائک الهی باید پیام خود را پس از آنکه از خداوند دریافت نمودند بر کسی عرضه کنند یا به عبارت دیگر بر مخلوقی از مخلوقات او نازل شوند. نمونهâای از این نزول، نزول جبرائیل امین در طول ۲۳ سال بر رسول اکرم میâباشد که پیامهای الهی را به طور پیوسته بر آن حضرت نازل میâنمود.
حال باید ببینیم که نزول ملائک در شب قدر، جزو کدام یک از دو حالت فوق است. در آیه ۴ سوره قدر خداوند از نزول ملائک و فرامین الهی سخن به میان آورده است. در حقیقت با رجوع به این آیه باید ببینیم که این فرامین، دستورات الهی هستند که به ملائک ابلاغ شده و ایشانÂ مأمور به اجرایÂ آنها هستند (نزول نوع اول)، یا نه این فرامین صرفاً به ملائکه ابلاغ شدهâاند و ملائک مسؤولیت اجرای آنها را ندارند بلکهÂ مسؤولیتÂ نازل کردنÂ آن و حمل این فرامین را دارند (نزول نوع دوم). خداوند متعال هنگامی که در آیه ۴ سوره قدر بحث نزول ملائک را مطرح میâنماید، میâفرماید که ملائک در این شب تمامی فرامین الهی را نازل میâکنند. به عبارت دیگر ملائک در قبال این فرامین مأموریت اجرای آنها را ندارند، بلکه باید آنها را نازل کنند. پس مشخص میâگردد که این فرامین که توسط ملائک مورد نزول قرار میâگیرند جنبه ابلاغی دارند و نزول ملائک برای اطلاع رسانی و از نوع نزول ابلاغی (نزول نوع دوم) است.(۱۸)
Â
نزول ملائک به کدامین مقصد؟
همانگونه که اشاره شد نزول ملائک در شب قدر به صورت ابلاغی است و در این نزول ملائک حکم قاصدانی را دارند که از جانب خداوند پیامی را برای مخاطبی فرود میâآورند. در نتیجه باید مخلوقی وجود داشته باشد که در شب قدر مورد نزول ملائک باشد و فرامین الهی به او ابلاغ شود.
با توجه به نوع نزول ملائک و محتوای پیغامی که به همراه دارند، و در نظر گرفتن این نکته که نزول آنها کاری عبث و بیهوده نیست، میâتوان نتیجه گرفت که نزول ملائک بر هر مخلوقی نمیâتواند باشد. بلکه باید بر شخصی باشد که تناسب نزول ملائک و دریافت فرمانهای الهی شامل مقدرات موجودات را داشته باشد. به بیان دیگر او باید توانایی درک مجموعهâای بسیار بزرگ و عظیم و در عین حال پراهمیت از اطلاعات را دارا باشد. روشن است که نه تنها اشیاء گوناگون و گیاهان و جانوران و حتی مکانهای مقدس قادر به فهم این پیام و شایسته این نزول نیستند، بلکه انسانهای معمولی هم ظرفیت این نزول را ندارند. چرا که موضوع این ابلاغ، مقدرات امور و آن هم مقدرات همه موجودات و از جمله تکâتک انسانهاâست. مقدرات هر یک از انسانها در یک سال، حجم وسیعی از اطلاعات را تشکیل میâدهد که مطلع شدن از آنها در یک شب و به صورت یکباره توسط انسان معمولی امکان پذیر نیست، چه رسد به سرنوشت و مقدرات کلیه مخلوقات عالم.
از سوی دیگر، ملائک در هنگام نزول فرامینی را همراه خود میâآورند که در آینده باید به اجرا دربیاید. برای این که ابلاغ این فرامین توسط ملائک امری عبث و بیهوده نباشد، نزول ملائک باید اثر و نتیجه عملی همراه داشته باشد. به عبارت دیگر کسی که مورد نزول ملائک واقع میâشود، باید در سیر انجام این فرامین نقش و وظیفهâای داشته باشد. حال ما با نگاهی دقیقتر به خود و اطرافیانمان آشکارا میâیابیم که نه تنها شأن و تناسب نزول ملائک را نداریم و هیچگاه مورد نزول ملائک قرار نگرفتهâایم و نخواهیم گرفت، بلکه هیچگاه نقشی در اجرای این فرامین که در رابطه با مقدرات افراد است هم نخواهیم داشت.
حال که معلوم شد یک انسان عادی محل نزول ملائک واقع نمیâشود، میâتوان انتظار داشت که افراد مخصوصی وجود داشته باشند که از نقایص و کمبودها و محدودیتهای انسانهای عادی دور باشند و از جانب خداوند ظرفیتها و تواناییهای ویژهâای را کسب کرده باشند. در حقیقت خداوند این انسانهای برگزیده را به مقام جانشینی خود بر روی زمین نایل کرده است، و این همان مقام و منزلتی است که قرآن کریم نیز صراحتاً در آیه ۳۰ سوره بقره عدهâای را تحت همین عنوان معرفی میâنماید و از آنان با عنوانÂ خلیفه اللهÂ تعبیر میâکند.(۱۹)Â نماینده خدا بر زمین کسی است که وجودش نمایشگر خداوند است و به اذن خداوند کار خدایی میâکند و کارها و آثار خاصی به اراده خداوند توسط او اجرا میâشود. نظیر حضرت عیسی (علیه السلام) که به اذن پرودگار مرده را زنده میâکرد.(۲۰)Â به عبارت دیگر خلیفه الله سبب اتصال بین آسمان و زمین است. بر این اساس، مشخص است که خلیفه الله بدان سبب که نماینده خداوند و در ارتباط با او است، لزوماً توانایی درک و دریافت پیامهای الهی را دارد و از سوی دیگر او به اذن و اراده خداوند مأمور به اجرای دستورات خاص الهی است، پس نزول ملائک به چنین شخصی یقیناً اثر عملی به دنبال خواهد داشت.Â
Â
این افراد چه کسانی هستند؟
آنچه مسلم و مورد اتفاق مسلمانان است، این است که تنها کسی که در صدر اسلام محل نزول ملائک بوده و پیغامهای الهی را دریافت میâکرده، وجود مقدس پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفیÂ (صلی الله علیه و آله و سلم)Â بودند و کسی جز ایشان نیز این منصب و مقام را دارا نبود.(۲۱)Â اما همانطور که در قسمت گذشته گفته شد، نزول ملائک در شب قدر و آوردن تقدیر امور، امری استمراری و کار هر ساله است. بنابراین به دوران حیات نبی اکرم محدود نمیâشود و بر طبق آیات قرآن پس از آن حضرت نیز تداوم دارد. لذا پس از رسول خدا فرشتگان الهی باید بر شخصی نازل شوند.
بدیهی است که این شخص باید کسی باشد که بعد از پیامبر به مانند ایشان برای چنین مقام و این چنین مسؤولیتهایی از جانب خداوند انتخاب شده باشد و از ناحیه او قابلیتها و تواناییâهای لازم به او عطا شده باشد. طبعاً او ادامهâدهنده راه پیامبر و مأمور به وظایف و کارهایی است که مسؤولیت آنها در زمان پیامبر به عهده ایشان بود و باید بعد از ایشان نیز ادامه پیدا کند. به عبارت روشنتر او جانشین پیامبر بعد از ایشان است و گذشته از این بسان پیامبر نماینده خداوند بر زمین و حلقه ارتباط عالم ملک با ملکوت است.
با مراجعه به تاریخ در میâیابیم که بعد از پیامبر مکرم اسلامÂ (صلی الله علیه و آله و سلم)، تاکنون جز افرادی محدود، کسی ادعایی مبنی بر این که ملائک در شب قدر بر او نازل میâشوند، نکرده است. چرا که صحت ادعای مدعی در این زمینه با چند سؤال ساده در مورد اتفاقات آینده و جزئیات آن از سوی مردم همâعصر او معلوم میâشده است. در این میان، تنها عده ای محدود را میâتوان یافت که مدعی این امر هستند. اینان در مقاطع مختلف زندگی خود قاطعانه از این ادعای خود دفاع کردهâاند و پاسخگوی پرسش افراد در مورد اخبار و اتفاقات آینده بودهâاند. ایشان در لحظه لحظه عمر خود، همانند پیامبر اکرم از چنان علم وسیعی برخوردار بودهâاند و از وقایع جهان اطلاع داشتهâاند که مردم همâعصرشان، به وضوح به مقام علمی آنها پیâمیâبردند و ایشان را عالمترین شخص میâدانستند. با بررسی زندگانی ایشان شواهد بسیاری در تأیید این موضوع میâتوان یافت که ذکر آنها خود فرصت دیگری میâطلبد.
لازم به ذکر است که اینان همان کسانی هستند که شیعیان به امامت آنها معتقدند؛ جانشینان پیامبر و نمایندگان خداوند بر روی زمین؛ علی و یازده فرزند معصوم از نسل او.
از آنچه گفته شد نتیجه میâشود در هر عصری و از جمله در دوران حاضر باید حجت و نمایندهâای از جانب خدا بر روی زمین وجود داشته باشد، تا در شب قدر، محل نزول ملائک باشد. بر این اساس شیعیان قائلند که پس از رسول خدا ملائک بر ائمه اطهار که جانشینان به حق آن بزرگوار و خلفای الهی بر روی زمین بودند، نازل میâشدند و در عصر حاضر نیز هر ساله در شب قدر، فرشتگان الهی بر وجود امام عصر، امام مهدیÂ (عج الله تعالی فرجه الشریف)Â نازل میâشوند.
Â
شب قدر کدام یک از شبهای سال است؟
با در نظر گرفتن دو آیه از قرآن کریم و دقت در آنها و با استفاده از احادیث نبوی و کلام ائمه اطهار میâتوان دریافت که یک چنین شبی در ماه مبارک رمضان قرار دارد. چرا که خداوند در آیه ۱۸۵ سوره بقره، ماه رمضان را ماهی معرفی میâکند که قرآن در آن نازل شده است.(۲۲)Â و در آیه آغازین سوره قدر نیز شب قدر را شبی میâداند که قرآن در آن نازل گشته است.(۲۳)Â پس به خوبی میâتوان نتیجه گرفت که شب قدر در ماه مبارک رمضان قرار دارد و قرآن در این شب وÂ در نتیجهÂ در ماه رمضان نازل شده است. روایات رسیده از پیامبر اکرم و اهل بیت نیز این مطلب را تأیید میâنماید. نهایتاً آنچه ما میâتوانیم از قرآن کریم در تعیین زمان این شب بفهمیم، محدود به وقوع یک چنین شبی در ماه مبارک رمضان است. اما روایات رسیده از معصومین در تفسیر قرآن وضعیت را روشنâتر میâکند. در این روایات به شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان اشاره شده است و شب بیست و سوم از بقیه محتملâتر شمرده شده است.
Â
چه باید کرد؟
در قسمتهای پیشین اشاره شد که طبق آیهâای از قرآن کریم شب قدر از هزار ماه که در آن شب قدری وجود ندارد، برتر و بالاتر است.(۲۴)Â ائمه اطهارÂ (علیهم السلام)Â در مقام تفسیر و تبیین آیات قرآن، دلیل این برتری حیران کننده را، برتری عبادت و انجام عمل صالح برای بندگان در این شب دانستهâاند.(۲۵)
اگر لحظهâای درنگ کنیم و کمی با خود بیاندیشیم خواهیم دید که در میان ۳۶۵ شب سال تنها شبی از شبهاâست که این چنین مورد عنایت و توجه قرار گرفته و چنان اثراتی بر آن مترتب شده است. بنابراین با اندکی تأمل به این نتیجه خواهیم رسید که باید این فرصت را غنیمت شمرد چرا که در این شب پرâخیر و برکت فرصتی بسیار استثنایی آن هم در ماه میهمانی خدا برای ما فراهم شده است که میâتوانیم با توجه و همتی که به کار میâبندیم بهره بسیار زیادی از آن ببریم.
با رجوع به بیانات ائمه اطهار میâتوان از اعمال و عباداتی که مورد توصیه قرارگرفتهâاند، با خبر شد. از جمله این اعمال میâتوان به احیاء این شب و تفکر و تحصیل علم در باب مسایلی که انسان را به خدا نزدیکتر میâگرداند اشاره کرد. مثلاً مناسب است در این شب مقداری با خود خلوت کنیم، عملکرد سال گذشته خود را مرور کنیم. اعمال و رفتار خود را در این سال زیر ذرهâبین قرار دهیم و ببینیم در سال گذشته کجا بوده و اکنون به کجا رسیدهâایم؟
با پرداختن به این افکار میâتوانیم مقدمه استفاده بیشتر از این شب را مهیا کنیم. از خداوند تقدیر بهتری را در سال آینده طلب کنیم. از او بخواهیم که ما را در پیمودن مسیری که مورد پسند اوست کمک کند. همچنین از او که وعده آمرزش در این ماه و به خصوص در این شب به ما داده است در مورد کوتاهیâهای خود طلب مغفرت و آمرزش کنیم و تصمیم بگیریم او را بیش از پیش اطاعت کنیم.
همچنین زنده نگه داشتن یاد خداوند در دل، دستگیری از محرومان و مظلومان و دعای خیر برای سایرین نیز از جمله اعمال سفارش شده هستند.(۲۶)
بدین ترتیب است که هر انسان آگاه و بیدار دل در حدی که در توان و شایسته اوست، میâتواند هر چه بیشتر خود را مشمول عنایت و توجه خداوند قرار دهد. به این امید که بتوانیم از این فرصت استثنایی و خیرات بیâمنتهای این شب بهره و استفادهâای شایان ببریم.