اسلام عنایت خاصی نسبت به مشورت داشته و تأکیدهای فراوانی در این موضوع دارد. برای مثال در قرآن کریم خداوند به پیامبرش که عقل کُل است میفرماید:
(فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلین).
۱
ترجمه: پس به [برکت] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پرمِهر] شدى، و اگر تندخو و سخت دل بودى قطعاً از پیرامون تو پراکنده میشدند. پس، از آنان در گذر و برایشان آمرزش بخواه، و در کار[ها] با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتى، بر خدا توکّل کن، زیرا خداوند توکّل کنندگان را دوست میدارد.
این آیه ناظر به حوادث جنگ اُحد است که در آن افرادی که از جبهه جنگ گریخته بودند تقاضای بخشش داشتند و خداوند پس از اشاره به یکی از ویژگیهای اخلاقی پیامبر (نرمخویی) و ضمن فرمان به عفو و طلب رحمت برای آنان از پیامبر میخواهد که باز هم با آنان مشورت کند و رأی و نظر آنها را نادیده نگیرد. مفسران درباره علت امر به مشورت با وجود کمال عقل پیامبر (صلی الله علیه و آله) و وحی آسمانی وجوه مختلفی را بیان داشتهاند. از آن جمله فخر رازی در تفسیر کبیر یکی از وجوه ضرورت امر به مشورت را چنین توجیه میکند که گرچه عقل پیامبر از عقل همه مردم کاملتر است و علوم بشری نیز محدود است ولی بعید نیست که وجوهی از مصلحت به نظر کسی برسد و به نظر پیامبر نرسیده باشد.
انسان هر چه هم عاقل باشد بینیاز از مشورت نخواهد بود و این توانمندی به انسان کمک میکند که کمتر به خطا و اشتباه مبتلا شود. برعکس کسانی که در عقیده استبداد داشته و رأی و عقیده خود را همانند بت میپرستند و به افکار و آرای دیگران بیاعتنا هستند خطا و اشتباه آنها و در نتیجه مورد ندامت واقع شدن آنها زیاد است.
تکبر و خود را مصون از خطا دانستن از عوامل مخربی است که باعث می شود انسان به دنبال مشورت و کمک خواهی فکری با دیگران نرود! لذا همواره همه ی اشتباهات را تجربه می کند و چه بسا اشتباهی را مرتکب شود که راهی برای جبران ندارد. اما راه حل ساده برای مصون ماندن از خیلی خطاها مشورت یعنی همان استخدام گرفتن نیروی فکری انسان هاست
امام علی (علیه السلام) درباره افرادی که با دیگران مشورت میکنند و بهرهای که در زندگی از آن میبرند میفرماید:
«مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ مَنْ تَوَرَّطَ فِی الْأُمُورِ غَیْرَ نَاظِرٍ فِی الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْظِعَاتِ النَّوَائِبِ وَ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُۆْمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ وَ الْعَاقِلُ مَنْ وَعَظَتْهُ التَّجَارِبُ وَ فِی التَّجَارِبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ وَ فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال.»۲
ترجمه: هرکس که از آرای مختلف استقلال کند مواقع خطا و اشتباه را مییابد و هر کس بدون عاقبت اندیشی وارد امور شود خودش را در معرض مشکلات و حوادث قرار خواهد داد. عاقبت اندیشی قبل از عمل، تو را از پشیمانی در امان میدارد عاقل از تجربهها پند میگیرد در تجربهها علوم جدیدی به دست میآید. و در دگرگونیها مردان بزرگ شناخته میشوند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مورد پیامد این توانمندی میفرماید:
«الْمُشَاوَرَهُ حِرْزٌ مِنَ النَّدَامَهِ، وَ أَمْنٌ مِنَ الْمَلَامَهِ».۳
ترجمه: مشورت موجب پیشگیری از پشیمانی و ایمنی از سرزنش است.
امام صادق (علیه السلام) استبداد رأی را موجب لغزش در امور میدانند و میفرماید:
«الْمُسْتَبِدُّ بِرَأْیِهِ مَوْقُوفٌ عَلَى مَدَاحِضِ الزَّلَلِ»4
بارها در زندگی انسان پیش آمده که در امور خود دچار غرور شده و افکار خویش را در حد فراگیری و عالم بر تمام علوم دانسته و بدون اینکه از اشخاص صاحب خرد مشورت و همفکری بگیرد و دست به آن کار زده و دچار ندامت و خسران زیادی شده است.
انسان هر چه هم عاقل باشد بینیاز از مشورت نخواهد بود و این توانمندی به انسان کمک میکند که کمتر به خطا و اشتباه مبتلا شود. برعکس کسانی که در عقیده استبداد داشته و رأی و عقیده خود را همانند بت میپرستند و به افکار و آرای دیگران بیاعتنا هستند خطا و اشتباه آنها و در نتیجه مورد ندامت واقع شدن آنها زیاد است
امام علی (علیه السلام) همواره به انسانها میفرماید: « مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ وَ مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا»:
ترجمه: هر که بر ملک دست یافت تنها خود را دید و از دیگران رو بتافت. هر که خود رأى گردید به هلاکت رسید، و هر که با مردمان رأى بر انداخت خود را در خرد آنان شریک ساخت.
آن حضرت همواره بر این باور اند که:
«مَنْ لَمْ یَسْتَشِرْ یَنْدَم»۶
کسی که مشورت نمی کند پشیمان می شود.
آری تکبر و خود را مصون از خطا دانستن از عوامل مخربی است که باعث می شود انسان به دنبال مشورت و کمک خواهی فکری با دیگران نرود! لذا همواره همه ی اشتباهات را تجربه می کند و چه بسا اشتباهی را مرتکب شود که راهی برای جبران ندارد. اما راه حل ساده برای مصون ماندن از خیلی خطاها مشورت یعنی همان استخدام گرفتن نیروی فکری انسان هاست.
پی نوشت ها:
۱ آل عمران/ ۱۵۹؛
۲ نهج البلاغه ، قصار۱۶۴
۳پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، چاپ چهارم، تهران، دنیای دانش، 1382 ش، ص ۷۸۱؛
4شرح ابن ابی الحدیدح ۱۷، ص ۱۲۱.
۵نهج البلاغه، قصار/۱۵۲
۶. بحرانى، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن ، محقق/ مصحح: قسم الدراسات الإسلامیه مۆسسه البعثه، چاپ اول، قم، مۆسسه بعثه، ۱۳۷۴ ش، ج ۱، ص ۴۸۳.